Η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί καθοριστικό παράγοντα υγείας στις ανθρώπινες σχέσεις. Ιδίως σε περιόδους κρίσης η ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων και η καταπολέμηση αρνητικής διάθεσης είναι κομβικής σημασίας για τα άτομα, τις ομάδες, το κοινωνικό σύνολο. Με τον όρο συναισθηματική νοημοσύνη (Σ.Ν.- Emotional Intelligence E.I) εννοούμε την ικανότητα να αναγνωρίζουμε και να ελέγχουμε τα δικά μας συναισθήματα, τα συναισθήματα των άλλων και να τα χειριζόμαστε για την βελτίωση της ζωής ατόμων και ομάδων. Βασικά συστατικά της είναι η αυτογνωσία, ο αυτοέλεγχος, η αυτεπίγνωση, η ενσυναίσθηση και οι κοινωνικές δεξιότητες. Από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία άξια ενδεικτικής αναφοράς είναι, μεταξύ άλλων, η προσέγγιση του D.Goleman (Emotional Intelligence, Working with E.I., εκδ. 2011) και του G.Gardner, (Frames of Mind, 1983). Παρά τις διαφορετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί στη σχετική θεωρία γίνεται πλέον ευρύτερα δεκτή η αξία της συναισθηματικής νοημοσύνης όχι μόνο σε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και σε πρακτικές εφαρμογές της, όπως στην εργασία (π.χ. ενδεικτικά σε υπηρεσίες υγείας, κοινωνικής φροντίδας, πολιτισμού, τουρισμού, επικοινωνίας ).
Στις εργασιακές σχέσεις ο ρόλος της Σ.Ν. είναι ακόμη πιο καταλυτικός. Βασικό χαρακτηριστικό της σχέσης εργασίας είναι η εξάρτηση του εργαζόμενου από τον εργοδότη υπό τρεις μορφές: προσωπική, νομική, οικονομική. Ειδικά στο πεδίο της προσωπικής εξάρτησης αναφύονται συχνά τριβές και προβλήματα που επικεντρώνονται ιδίως στον τρόπο και στα όρια άσκησης του διευθυντικού δικαιώματος του εργοδότη, δηλαδή του δικαιώματος του να καθορίζει μονομερώς τον τόπο, τον χρόνο και τις ειδικότερες συνθήκες εργασίας του εργαζόμενου. Ζητούμενο λοιπόν είναι η ανάδειξη αποτελεσματικών διαδικασιών ειρηνικής, έγκαιρης και κυρίως δίκαιης επίλυσης αυτών των τριβών, πριν εξελιχθούν καταστροφικά για την σχέση εργασίας επηρεάζοντας αρνητικά και το ευρύτερο εργασιακό περιβάλλον.
Η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην αποτελεσματικότητα των διαδικασιών προληπτικής και κοινά αποδεκτής επίλυσης των εργασιακών προβλημάτων, είτε αφορούν μισθολογικούς είτε, πολύ περισσότερο, θεσμικούς όρους εργασίας ( όπως άδειες, ωράρια, μέτρα υγιεινής και ασφάλειας, προστασία προσωπικών δεδομένων, προώθηση καινοτομίας, ομαδική εργασία, ανάδειξη ταλέντων). Σε επίπεδο επιχείρησης , ο εργοδότης έχει εκ των πραγμάτων πρωτοβουλία κινήσεων, οπότε εκείνος οφείλει να αναλάβει τη πρωτοβουλία να εντάξει ουσιαστικά τη φιλοσοφία της συναισθηματικής νοημοσύνης στον τρόπο αντιμετώπισης του εργατικού δυναμικού, είτε πρόκειται για μικρομεσαία επιχείρηση, είτε για μεγάλη η πολυεθνική επιχείρηση. Προφανώς αυτό δεν σημαίνει απλά έναν διαφορετικό τρόπο διαχείρισης ανθρωπίνων πόρων, η οργάνωση της εργασίας, αλλά μια νέα φιλοσοφία ανθρωποκεντρικής συμπεριφοράς. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύονται και επιβραβεύονται εμπράκτως και ουσιαστικά θεμελιώδεις αξίες όπως η αλληλεγγύη, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ομαδικότητα, η αυτογνωσία, η ενσυναίσθηση , η κοινωνική δημιουργικότητα, η κοινωνική καινοτομία, οι ηγετικές ικανότητες με όραμα κοινωνικής προσφοράς. Ως εκ τούτου η ολιστική προσέγγιση στην αρχιτεκτονική και λειτουργία των συστημάτων διαχείρισης ανθρωπίνου δυναμικού είναι αναγκαία: με συμβολή επικαιροποιημένης και κοινωνικά ωφέλιμης γνώσης διαφόρων επιστημονικών κλάδων, όπως νομικής, οικονομικών, πληροφορικής και επικοινωνιών, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, εργονομίας.
H καλλιέργεια ειλικρινούς κλίματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ συναδέλφων, αλλά και ιεραρχικά μπορεί να πολλαπλασιάσει τα οφέλη της εμπέδωσης και βελτίωσης ενός πρωτοποριακού πλαισίου διαδικασιών με γνώμονα τη συναισθηματική νοημοσύνη. Για τον σκοπό συμβάλλει αναμφίβολα η αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ εργοδότη και εργαζόμενων με όρους αξιοπρέπειας, αλληλοκατανόησης και καλής πίστης. Όλως ενδεικτικά, θα μπορούσαν έτσι να προληφθούν η τουλάχιστον να περιοριστούν φαινόμενα παρενόχλησης (mobbing), εργασιακής εξουθένωσης (burn out), αλλά και να ενισχυθεί η ευγενής άμιλλα και η ανάδειξη καινοτομιών σε συνδυασμό με τη στήριξη ευπαθών ομάδων όπως ΑΜΕΑ, μονογονεϊκές οικογένειες, πολύτεκνοι, νέοι και πρωτοεισερχόμενοι στην αγορά εργασίας.
Πέρα από το ενδοεπιχειρησιακό περιβάλλον, η συναισθηματική νοημοσύνη συμβάλλει στην ειρηνική επίλυση των συλλογικών διαφόρων εργασίας στον βαθμό που αναπτύσσεται και αξιοποιείται δημιουργικά από τους κοινωνικούς εταίρους (εκπροσώπους εργοδοτών και εργαζομένων) όσο και από τα αρμόδια θεσμικά όργανα (π.χ. Επιθεωρήσεις Εργασίας). Αυτό δεν σημαίνει ότι παραγνωρίζεται η δεδομένη απόκλιση των οικονομικών συμφερόντων μεταξύ των μερών, αλλά ότι αναδεικνύεται η ανάγκη ενός ειλικρινούς, κοινωνικά υπεύθυνου και τεκμηριωμένου κοινωνικού διαλόγου, ιδίως σε περιόδους οικονομικών, υγειονομικών η άλλων κρίσεων και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτός ο διάλογος μπορεί να ξεκινήσει και να καρποφορήσει με την καταλυτική συμβολή της συναισθηματικής νοημοσύνης υπό τον όρο της αμοιβαιότητας. Εν προκειμένω η αξία ενός αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος ως βασικός συντελεστής μιας κοινωνικά δίκαιης ανάπτυξης δεν αντιστρατεύεται την ενίσχυση της υγιούς επιχειρηματικότητας με σημεία αναφοράς την καινοτομία και την εξωστρέφεια.
Άλλωστε υπάρχουν παραδείγματα επιχειρήσεων και φορέων (δημόσιων, ιδιωτικών η της κοινωνικής οικονομίας) σε διάφορα σημεία του πλανήτη, αλλά και στη χώρα μας που εντάσσουν τη συναισθηματική νοημοσύνη στη παραγωγική διαδικασία ως κομβικό στοιχείο διαχείρισης ανθρωπίνου δυναμικού. Ο ρόλος διεθνών οργανισμών , όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασία (ILO), το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη βελτίωση των όρων εργασίας (EUROFOUND) ,εγχώριων φορέων όπως η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΚΕ), Πανεπιστημίων και ερευνητικών ινστιτούτων αναγνωρισμένου κύρους, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να συνδράμουν σε έναν ανοιχτό κοινωνικό διάλογο για τη συναισθηματική νοημοσύνη και την συστηματικότερη αξιοποίηση της στις εργασιακές σχέσεις σε διεθνές, ενωσιακό και εθνικό επίπεδο. Για παράδειγμα, η αναμφισβήτητη αποδοχή της ωφέλειας της συναισθηματικής νοημοσύνης στην εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει γόνιμη αφετηρία αυτού του διαλόγου με πρωταγωνιστές τους κοινωνικούς εταίρους και στόχο μια ευρύτερα αποδεκτή σχετική συλλογική συμφωνία η άλλη ρύθμιση. Πέρα από τη σύναψη ανάλογης συμφωνίας, εξίσου σημαντική είναι η πρόβλεψη μηχανισμών εποπτείας της ρύθμισης και αξιοποίησης σχετικών καλών πρακτικών προς αποφυγή καταχρηστικών πρακτικών και βελτίωση πρακτικών ατελειών σε όφελος όλης της κοινωνίας με έμφαση στις ευπαθείς ομάδες, στους οικονομικά ασθενέστερους, αλλά και στην κοινότητα της καινοτομίας και της δημιουργίας , ιδίως σε επίπεδο μικρομεσαίων επιχειρήσεων ( π.χ. διαμέσου ενός ‘’ έξυπνου” και λειτουργικού Κοινωνικού Παρατηρητήριου Νοημοσύνης – Τεχνητής και Συναισθηματικής).
Σε κάθε περίπτωση η σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά προς την τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.). Οι τεχνολογικές εξελίξεις της Τ.Ν. που διαχέονται διαμέσου και της τηλεργασίας η της ρομποτικής μπορούν και πρέπει να συμπληρωθούν γόνιμα με την κοινωνική δυναμική της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η συζήτηση που βρίσκεται σε εξέλιξη για μια κανονιστική ρύθμιση της τεχνητής νοημοσύνης σε επίπεδο ΕΕ (π.χ. στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) , για παράδειγμα προς αποφυγή κινδύνων η αντιμετώπιση βλαβών, με γνώμονα ιδίως την προτεραιότητα του δημοσίου συμφέροντος και τήρηση κοινά αποδεκτών κανόνων δεοντολογίας, θα μπορούσε να συμπεριλάβει την καταλυτική διάσταση και της συναισθηματικής νοημοσύνης που προάγει, μεταξύ άλλων, τη σωματική και ψυχική υγεία, αλλά και βελτιώνει την αποδοτικότητα των εργαζομένων, προς όφελος των επιχειρήσεων, αλλά και της καλώς εννοούμενης οικονομικής ανάπτυξης. . Προφανώς, ο σχετικός διάλογος πρέπει να αναπτυχθεί και να τελεσφορήσει σύντομα και σε παγκόσμια κλίμακα , αφού αφορά κομβικά ζητήματα που δεν έχουν σύνορα. Αμφότερες , τεχνητή και συναισθηματική νοημοσύνη , οφείλουν να έχουν ως επίκεντρο τον Άνθρωπο, καθιστώντας για άλλη μια φορά επίκαιρο, ανάμεσα σε άλλους μεγάλους στοχαστές, τον Αριστοτέλη. Η ανθρωπιστική προσέγγιση είναι όρος ειρηνικής επιβίωσης και αρμονικής συνύπαρξης σε μια αληθινά πολιτισμένη και δημοκρατική κοινωνία. Καρπός αυτής της προσέγγισης απαιτείται να είναι μια ανάπτυξη με κοινωνικό αποτύπωμα που βοηθά όλα ανεξαιρέτως τα μέλη μιας κοινωνίας να έχουν ένα αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον και ευρύτερα ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης μειώνοντας δραστικά τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, στηρίζοντας παράλληλα τους ανθρώπους δημιουργικά, ώστε να μπορούν να αλλάζουν τη μοίρα τους προς το καλύτερο.
Γιώργος Βλασσόπουλος
Διδάκτωρ Νομικής
