Προς ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης του τουρισμού κάνει αναφορά η Τράπεζα της Ελλάδος στην έκθεσή της για τη Νομισματική Πολιτική 2014- 2015, στην οποία επισημαίνεται πως η αύξηση των διεθνών αφίξεων και των τουριστικών εισπράξεων αναµένεται να συνεχιστεί και φέτος, όμως η τόνωση των τουριστικών επενδύσεων και η προσήλωση στις διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις που εκσυγχρονίζουν την τουριστική αγορά, µπορούν να τονώσουν περαιτέρω την τουριστική ζήτηση, στηρίζοντας ευρύτερα τις παραγωγικές δοµές της οικονοµίας και συµβάλλοντας στην περιφερειακή ανάπτυξη.
Αναλυτικότερα,ο τουρισµός αποτελεί έναν από τους βασικότερους τοµείς υπηρεσιών στην ελληνική οικονοµία. Σύµφωνα µε πρόσφατη έρευνα για την επίδραση του τουρισµού στις χώρες του ΟΟΣΑ (OECD 2014), η συνεισφορά του τουρισµού στο ΑΕΠ και στην απασχόληση στην Ελλάδα είναι η υψη- λότερη ανάµεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ. 1 Αν εκτός από τις άµεσες επιδράσεις του συνεκτιµηθούν και οι έµµεσες (οι επιδράσεις που έχει σε άλλους συγγενείς τοµείς δραστηριότητας, όπως αυτοί ορίζονται στους δορυφορικούς λογαριασµούς τουρισµού), η συµβολή του στο ΑΕΠ εκτιµάται στο 15,8%, ενώ η συµβολή του στην απασχόληση φθάνει στο 18,4%, για το έτος 2011.
Στο διάστηµα 2013-2014, οι αφίξεις ταξιδιωτών και οι ταξιδιωτικές εισπράξεις παρουσίασαν θεαµατική άνοδο, µε τις αφίξεις να φθάνουν στο ύψος-ρεκόρ των 22 εκατοµµυρίων ταξιδιωτών το 2014. Πιο αναλυτικά, οι αφίξεις αυξήθηκαν κατά 15,5% και 23% το 2013 και το 2014 αντίστοιχα, ενώ οι ταξιδιωτικές εισπράξεις σε σταθερές τιµές κατά 17,9% και 12,4% το 2013 και το 2014 αντίστοιχα. Έτσι, η συµβολή του τουρισµού στο ΑΕΠ και στην απασχόληση για το 2014 εκτιµάται σε ακόµη υψηλότερο επίπεδο από ό,τι το προηγούµενο διάστηµα, και συγκεκριµένα στο 17,3% του συνολι- κού ΑΕΠ και στο 19,4% της απασχόλησης (World Travel and Tourism Council –WTTC, 2015). Η σηµαντική βελτίωση της τουριστικής βιοµηχανίας της χώρας τα τελευταία χρόνια ανέδειξε την Ελλάδα σε έναν από τους βασικούς τουριστικούς προορισµούς της ευρωπαϊκής αλλά και της παγκόσµιας αγοράς, µε συνεχώς βελτιούµενες επιδόσεις και µε αξιοσηµείωτες δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης. Σύµφωνα µε τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία του Παγκόσµιου Οργανισµού Τουρισµού (WTO), η Ελλάδα το 2014 ήταν 15η (από 16η το 2013) σε επίπεδο διεθνών αφίξεων και 19η σε επίπεδο εσόδων. Σύµφωνα µε το Παγκόσµιο Οικονοµικό Φόρουµ (WEF), το 2014 η χώρα καταλαµβάνει την 31η θέση σε ανταγωνιστικότητα (από την 32η θέση το 2013) µεταξύ 141 χωρών µε βάση το δείκτη ταξιδιωτικής και τουριστικής ανταγωνιστικότητας, 6 ενώ κατατάσσεται 18η (από 22η το 2013) ανάµεσα στις χώρες της Ευρώπης.
Βασικός παράγοντας της αύξησης των αφίξεων και των ταξιδιωτικών εισπράξεων την περίοδο 2013-2014 είναι η πτώση των τιµών των τουριστικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών που σχετί- ζονται µε αυτές. Σε αυτό συνετέλεσαν: (α) η ανταγωνιστική τιµολόγηση των ξενοδοχειακών υπη- ρεσιών, η οποία εφαρµόστηκε ως αντίδραση στη µείωση της εγχώριας και εξωτερικής ζήτησης που παρατηρήθηκε το 2012 αλλά και υποβοηθήθηκε και από τη µείωση του ΦΠΑ από 11% σε 6,5% ήδη από τον Ιανουάριο του 2011, (β) η πτώση στις τιµές των υπηρεσιών από τη µείωση του κόστους παραγωγής, στην οποία συνέβαλαν και οι διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις στις αγορές εργασίας και προϊόντων (πτώση εργατικού κόστους), (γ) η γενική πτώση των τιµών στην οικο- νοµία λόγω της ύφεσης. Επιπλέον, η αύξηση του τουρισµού ειδικά το 2013 σχετίζεται και µε συγκυριακούς παράγοντες: το 2012 ήταν µια δύσκολη χρονιά για την Ελλάδα, λόγω της πολιτι- κής αβεβαιότητας, ενώ το 2013 και το 2014 η Ελλάδα ωφελήθηκε λόγω της αστάθειας σε αντα- γωνιστικούς τουριστικούς προορισµούς της Ανατολικής Μεσογείου. Πέρα από την ποσοτική αύξηση, η ανάλυση των στοιχείων για τον ελληνικό τουρισµό αποκαλύπτει και µεταβολές ποιοτικού χαρακτήρα του τουριστικού προϊόντος (π.χ. αλλαγή του εποχικού προ-τύπου, ανάδειξη “νέων” τουριστικών προορισµών). Οι µεταβολές αυτές συνηγορούν στο επιχείρηµα ότι µέρος της αύξησης του τουρισµού τα πρόσφατα έτη οφείλεται και στις διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις.
∆ιαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις στον κλάδο του τουρισµού
Ιδιαίτερα σηµαντική για την αναβάθµιση του τουριστικού προϊόντος θεωρείται η ίδρυση, από τον Ιούνιο του 2012, Υπουργείου Τουρισµού µε διευρυµένες δικαιοδοσίες.Το υπουργείο είναι υπεύθυνο για το σχεδιασµό πολιτικών για τον τουρισµό, για το θεσµικό πλαίσιο της τουριστι- κής ανάπτυξης, για την εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναµικού στις τουριστικές υπηρεσίες και την προβολή του τουριστικού προϊόντος στην εξωτερική αγορά.
Κατά τη διάρκεια των ετών 2010-2013, υιοθετήθηκε µια σειρά από νοµοθετικές πρωτοβουλίες που βελτίωσαν το πλαίσιο λειτουργίας της τουριστικής αγοράς και οι οποίες περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων τα εξής: (1) την απλοποίηση της διαδικασίας έκδοσης τουριστικής βίζας από αναδυόµενες αγορές, όπως η Ρωσία, η Τουρκία και η Κίνα, (2) ρυθµίσεις που ενθαρρύνουν την ανάπτυξη του τουρισµού κρουαζιέρας και την άρση των δασµών καµποτάζ, (3) την ίδρυση ειδικής υπηρεσίας του ΕΟΤ για την προώθηση και αδειοδότηση τουριστικών επεν- δύσεων, 8 που λειτουργεί ως “one stop shop” και αποτελεί κέντρο για την ίδρυση τουριστι- κών επιχειρήσεων, (4) την απλοποίηση της διαδικασίας αδειοδότησης των τουριστικών επιχειρήσεων, (5) τη δηµιουργία νέας µορφής ολοκληρωµένων τουριστικών επιχειρήσεων, των σύνθετων του- ριστικών καταλυµάτων, (6) την απελευθέρωση του επαγγέλµατος των τουριστικών ξεναγών, (7) την απλοποίηση των διαδικασιών και κατάργηση των περιορισµών στη λειτουργία των του- ριστικών πρακτορείων και των εταιριών ενοικίασης αυτοκινήτων12 και (8) την καθιέρωση διευρυµένου ωραρίου επισκέψεων µουσείων και αρχαιολογικών χώρων κατά τη διάρκεια της εαρινής περιόδου.
Σε ό,τι αφορά την προβολή και προώθηση του τουριστικού προϊόντος, το υπουργείο προσανα- τολίστηκε στην αύξηση του αριθµού των αγορών-στόχων, υλοποιώντας πρωτοβουλίες πολιτικών µάρκετινγκ προκειµένου να καλύψει συγκεκριµένες απαιτήσεις της κάθε αγοράς. Επιπλέον, ακο- λουθεί πολιτική επέκτασης της τουριστικής ζήτησης σε όλη τη διάρκεια του έτους, αναπτύσσο- ντας το τουριστικό προϊόν και πέρα από το παραδοσιακό τρίπτυχο “ήλιος, θάλασσα και άµµος” και δηµιουργώντας διαφοροποιηµένα προϊόντα που θα επικεντρώνονται σε εναλλακτικές µορ- φές τουρισµού, όπως ο πολιτιστικός, ο θρησκευτικός και ο ιατρικός τουρισµός. Οι µέθοδοι που εφαρµόζονται για την επίτευξη αυτών των στόχων αξιοποιούν τα σύγχρονα εργαλεία πληρο- φορικής και επικοινωνιών καθώς και τα κοινωνικά δίκτυα, σε προγράµµατα όπως το “You in Greece” και το “My Greece”. Η υιοθέτηση και αξιοποίηση νέων τεχνολογιών που σχετίζονται µε τη χρήση του διαδικτύου αναµένεται να συµβάλει στην αύξηση της παραγωγικότητας και την περαιτέρω ανάπτυξη του κλάδου.
Νέες αγορές
Η ζήτηση για το ελληνικό τουριστικό προϊόν προέρχεται κυρίως από την ευρωπαϊκή ήπειρο, µε το µερίδιο των τουριστών από την Ευρώπη να παραµένει σχεδόν αµετάβλητο την τελευταία δεκαετία (2005: 87%, 2014: 86%). 14 Το 2014 οι αφίξεις από τις ευρωπαϊκές χώρες ανήλθαν σε 13,3 εκατοµµύρια (µερίδιο 86%), εκ των οποίων το 74% προήλθε από χώρες της ΕΕ-27, ενώ το 44% αφορούσε επισκέπτες από χώρες-µέλη της ευρωζώνης. Όµως, σε επίπεδο χωρών παρατηρείται δια- φοροποίηση των µεριδίων, ειδικά την περίοδο µετά την απλοποίηση των διαδικασιών έκδο- σης τουριστικής βίζας. Η Γερµανία και το Ηνωµένο Βασίλειο (ΗΒ) αποτελούν διαχρο- νικά τις παραδοσιακές αγορές από τις οποίες προέρχεται ο µεγαλύτερος αριθµός ξένων επισκεπτών, αν και το µερίδιό τους βαίνει µει- ούµενο τα τελευταία χρόνια.
Την τελευταία πενταετία ωστόσο, αναδείχθηκαν νέες χώρες- αγορές από τις οποίες η Ελλάδα προσελκύει σηµαντικό αριθµό επισκεπτών. Οι χώρες αυτές είναι κυρίως η Ρωσία, η Τουρκία και οι γειτονικές βαλκανικές χώρες, µε τις αφίξεις να αντισταθµίζουν εν µέρει την κάµψη από άλλες χώρες. Ιδιαίτερα οι αφίξεις από τη Ρωσία και την Τουρκία εµφανίζουν σηµαντική αύξηση τα τελευταία χρόνια (µέσος ετήσιος ρυθµός αύξησης 32,3% για τη Ρωσία και 15,7% για την Τουρ- κία την περίοδο 2011-2014). Οι εξελίξεις αυτές διαφοροποίησαν την ιεράρχηση των αγορών από τις οποίες προέρχεται η ζήτηση για το ελληνικό τουριστικό προϊόν.
Έτσι, ενώ οι έξι κύριες αγο- ρές µέχρι και το 2009 (που αποτελούσαν και περίπου το 50% των αφίξεων) ήταν αυτές της Γερ- µανίας, του ΗΒ, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας και των ΗΠΑ, για το 2014 οι βασικές αγορές είναι αυτές της Γερµανίας, του ΗΒ, της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Ιταλίας και της Τουρ- κίας (βλ. ∆ιάγραµµα Α). Η εξέλιξη αυτή συνδέεται µε τη βελτίωση της οικονοµικής δραστη- ριότητας και την αύξηση της ζήτησης στις χώρες αυτές, αλλά φαίνεται να ενισχύθηκε και από την απλοποίηση στις διαδικασίες έκδοσης τουριστικής βίζας µετά το 2010. Επιπλέον, εντυπωσιακοί ―διψήφιοι― ρυθµοί αύξησης της ζήτησης παρατηρούνται την τελευταία πενταετία και στις αφίξεις από άλλες αναπτυσσόµενες αγορές, όπως η Ιαπωνία, η Κίνα, το Ισραήλ αλλά και από κάποιες αραβικές χώρες (Αραβικά Εµιράτα, Μπαχρέιν, Κατάρ), τα µερίδια των οποίων στις αφίξεις παραµένουν ακόµη χαµηλά. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει ακριβώς την ύπαρξη και εναλλακτικών αγορών, από τις οποίες η Ελλάδα θα µπορούσε να επωφεληθεί και να εξισορροπεί τις διακυµάνσεις της τουριστικής ζήτησης από την Ευρώπη.
Επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου
Η ανάλυση της κατανοµής των αεροπορικών αφίξεων δίνει επιπλέον πληροφόρηση για την ποιοτική εξέλιξη του τουρισµού στην πρόσφατη περίοδο. 15 Οι αεροπορικές συγκοινωνίες παραδοσιακά αποτελούν τον κύριο τρόπο µεταφοράς των τουριστών στην Ελλάδα. Από το σύνολο των 22 εκατοµµυ- ρίων µόνιµων κατοίκων άλλων χωρών που υποδέχθηκε η Ελλάδα το 2014, το 64% ήρθε αεροπορικώς, το 33% οδικώς και το 3% διά θαλάσσης, ενώ αµελητέα ήταν η χρήση των σιδηροδρόµων. Σύµφωνα µε τα στοιχεία, οι αεροπορικές αφί ξεις αυξήθηκαν κατά 12% και 15% το 2013 και το 2014 αντίστοιχα και κατά 29% το α’ τρίµηνο του 2015 (. Οι αυξή σεις αυτές για τα δύο τελευταία έτη (β’ τρίµ. 2013-α’ τρίµ. 2015) στηρίζονται στις αυξήσεις στα τρίµηνα εκτός αιχµής (το α’ και το δ’ τρίµηνο). Το γεγονός αυτό υποδηλώνει επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου ή και αξιο-ποίηση εναλλακτικών µορφών τουρισµού, οι οποίες λειτουργούν συµπληρωµατικά προς το υφιστάµενο πρότυπο “ήλιος, θάλασσα και άµµος”.Σηµειώνεται ότι η επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου συντελεί στην αύξηση της τουριστικής δραστηριότητας χωρίς να απαιτεί σηµαντικές κεφαλαιακές επενδύσεις σε νέες κλίνες.
Γεωγραφική διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος
Η ανάλυση των αφίξεων κατά προορισµό δείχνει µικρές διαφοροποιήσεις στη γεωγραφική κατανοµή του τουριστικού προϊόντος διαχρονικά . Τη µερίδα του λέοντος, για την περίοδο 2007-2014, κατέχουν η Κρήτη και η Αθήνα, αν και η τελευταία δεν αποτελεί απαραίτητα τελικό τουριστικό προορισµό. Ακολουθούν τα ∆ωδεκάνησα, τα Ιόνια νησιά και η Θεσσαλονίκη. Για το 2014, το µεγαλύτερο ποσοστό συγκέντρωσε η Κρήτη (24%) και έπεται η Αθήνα (23%). Όµως, η ανάλυση της εξέλιξης των αφίξεων στους πέντε βασικότερους τουριστικούς προορισµούς παρέχει µια διαφορετική εικόνα για την πρόσφατη αύξηση του τουρισµού : παρατηρείται σηµαντική αύξηση του τουρισµού πόλεων (city break). Η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη παρουσιάζουν τη µεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση σε σχέση µε την υπόλοιπη Ελλάδα για το 2014 (27% και 16% αντίστοιχα), σε αντίθεση µε το 2013, κατά το οποίο παρουσιάζουν τις χαµη- λότερες αυξήσεις. Επιπλέον, τα πέντε προηγούµενα έτη (2008-2012) η Αθήνα κατέγραψε σταθερά πτωτική πορεία στις τουριστικές αφίξεις, σε µεγάλο βαθµό και λόγω της κρίσης το 2008- 2009 και της πολιτικής αβεβαιότητας που χαρακτήρισαν τα έτη 2010 και 2012.
Σηµαντικό ρόλο στην ενίσχυση της αύξησης του τουρισµού πόλεων φαίνεται να διαδραµάτισαν και οι διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις που συντελέστηκαν πρόσφατα, όπως η λειτουργία των κατα- στηµάτων τις Κυριακές, η απελευθέρωση επαγγελµάτων σχετικών µε τον τουρισµό (π.χ. ξεναγοί) και το διευρυµένο ωράριο των µουσείων και των αρχαιολογικών χώρων. Η αύξηση των αφίξεων µπορεί επίσης να συνδέεται µε την πιο ανταγωνιστική τιµολογιακή πολιτική στην Αθήνα, αλλά και µε την προβολή σηµαντικών στοιχείων (οθωµανικών και εβραϊκών) της πολιτιστικής κληρονοµιάς της Θεσσαλονίκης.
Προτάσεις πολιτικής
Τα τελευταία δύο χρόνια παρατηρείται σηµαντική αύξηση των αφίξεων και των τουριστικών εσόδων, αλλά και µεταβολές ποιοτικού χαρακτήρα του ελληνικού τουριστικού προϊόντος. Η αύξηση αλλά και οι µεταβολές αυτές οφείλονται σε µεγάλο βαθµό στην επίδραση των διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων που οδήγησαν στην ανάπτυξη νέων αγορών ζήτησης για το ελλη- νικό τουριστικό προϊόν, στη χρονική επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου και στην προβολή και αξιοποίηση των πόλεων ως τουριστικών προορισµών.
Η αύξηση των διεθνών αφίξεων και των τουριστικών εισπράξεων αναµένεται να συνεχιστεί και το έτος 2015. Η προσπάθεια για την αλλαγή του αναπτυξιακού προτύπου της ελληνικής οικονοµίας εδράζεται κυρίως στην αύξηση της εξωστρεφούς επιχειρηµατικής δραστηριότητας, σηµαντικό µέρος της οποίας αποτελεί και η εξαγωγή τουριστικών υπηρεσιών. Το περιβάλλον µέσα στο οποίο εξελίσσεται το ελληνικό τουριστικό προϊόν είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικό (χώρες της Μεσογείου), συνεχώς µεταβαλλόµενο ―καθώς ενσωµατώνει νέους αναδυόµενους προορισµούς― αλλά και πολιτικά και κοινωνικά ευαίσθητο.
Το γεγονός ότι η χώρα συγκαταλέγεται µεταξύ των σηµαντικότερων τουριστικών προορισµών παγκοσµίως είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό, αλλά θα πρέπει να υποστηριχθεί και µε τις κατάλληλες δηµόσιες και επιχειρηµατικές δράσεις. Η τόνωση των τουριστικών επενδύ- σεων και η προσήλωση στις διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις εκείνες που εκσυγχρονίζουν την τουριστική αγορά µπορούν να τονώσουν την τουριστική ζήτηση, στηρίζοντας ευρύτερα τις παραγωγικές δοµές της οικονοµίας και συµβάλλοντας στην περιφερειακή ανάπτυξη.
